Dağlıq ərazilərdə turizmin istifadəsi

Dağlıq ərazilərdə turizmin istifadəsi

Dağların turizmə ilk açılışı, idman fəaliyyətləri içərisində olan alpinizm və xizəkçilik sayəsində olmuşdur. Alpinizm və xizəkçilik idman növləri öz növbəsində həmin idman növləri keçirilən ərazilərdə qidalanma, qonaqlama və nəqliyyat kimi ehtiyacların yaranmasına səbəb olmuş və  bu artan tələb isə öz növbəsində həmin ərazilərdə qış turizminin yaranmasına səbəb yaratmışdır.

Yay sahil turizminə alternativ olaraq  günəşin zərərli şüalarından qorunmaq istəyən, günəş vannası qəbul etmək istəməyən , yaşıllığı sevən insanlar yay aylarına dağlara səyahət etməsi də dağlıq turizminin inkişafına şərait yaratmışdır.

Alpinizm- Turizmin bu növü iqlimdən asılı deyil, çünki Alpizm bütün il edilə bilər. Bununla birlikdə, qış turizmi xizək, qar yağışı, qar qalınlığı ilə əlaqəli olduğundan, qarın uzunluğu bu turizm növünün il boyu müəyyənləşdirir. Dağlar alpinizmdən başqa dağlıq turizmi, qış turizmi, ekoturizm (yumşaq turizm), kənd turizmi və klimatizm turizminə də  imkan verir. Dağlar ekoloji cəhətdən həssasdır və ekoturizm təbiətə zərər verməmək prinsipi ilə təmin edilir və  turistlərə təbii təbii mühitdə bitki örtüyü və vəhşi təbiət ehtiyatlarını araşdırmağa və izləməyə imkan verir. Dağ kəndləri kənd turizmi üçün də əlverişlidir, bu da turistlərə yerli memarlıq xüsusiyyətlərinin qorunub saxlanıldığı mühitlərdə yerli həyat tərzi ilə tanış olmağa imkan verir. Orta hündürlükdəki dağlıq və meşə ərazilərinin iqlimi sağlamlıq turizminin bir qolu olan klimatizm (iqlim müalicəsi) baxımından uyğun olduğu bilinir.

Dağlar macəra, həyəcan və dəyişiklik istəyənlər üçün müxtəlif istirahət fəaliyyətləri və yeni idman növləri təmin edir. Bir neçə günlük istirahət fəaliyyəti ərzində , trekking, hiking, dağ velosipedi kimi aktivitelərdən istifadə etmək olar. Dağlarda qayalar və səth formaları ilə əlaqəli idman növləri çoxşaxəlidir. Sərbəst dırmaşma (qayaya dırmaşma), paraşütlü  uçuş( lövhəvari)  buna misal ola bilər. Qarlı dağlıq ərazilər isə öz növbəsində buzlu rafting, qayaq (qarla qarışıq), buzlu xizək, heli xizək (helikopterlə yüksək dağ xizəkləri), bolon xizəkləri (şar ilə yüksək dağ xizəkləri)  kimi aktivitelərə imkan verir.

Alpinizm

Adını alp dağlarından götürən bu idman növü müəyyən dağa tırmanma texnikalarını ilə yarışların keçirilməsi ilə yaranmışdır. Bu idman növü daha çox federasiyalar və klubların tərkibində ilkin olaraq təlim məşq formasından başlayaraq, yarış formasına kimi davam edir.

İqlim şəraiti alpinizmdə gəzinti və dırmaşma fəsillərini təyin edir. İki fərqli fəslin idman dırmanması üçün "yaydan çıxma" və "qışdan çıxma" olaraq təyin olunduğu halda, istirahət üçün yay mövsümü məhdudlaşır. Qış gəzintiləri çox vaxt qar və aşağı temperatur şəklində yağıntının təsiri altındadır və bu şərtlər alpinizm avadanlığı və geyimlərinə də təsir göstərir. Dağlarda görülən gündüzlə gecə arasındakı temperatur fərqləri səbəbindən yay çıxışları gündüz sıx günəş (radiasiya) və gecə aşağı temperaturun təsiri altında olur.

Alpizmdə düşərgə yerləri su qaynaqlarından asılı olaraq qurulur. Bundan əlavə, buzlaqlarla qidalanan dərələr alpinistlərə bol su verir. Dağlarda, xüsusilə sirk (dağ) gölləri istirahət çıxışlarında diqqəti cəlb edir. Alpinizm meşə sərhədindən yuxarıda  qurulduğundan bitki örtüyü yüksək dağ çəmənliklərindən və alp bitkilərindən ibarət olur

Alpizmdə əhəmiyyətli dağlar

Dünyanın ən yüksək zirvələri Himalaya dağlarındadır. Bunların arasında Everest dağı birinci yerdədir. Dəniz səviyyəsindən 8850 m yüksəklikdədir. İkinci yerdə Karakurum dağlarında K2 zirvəsi gəlir. (8611m) Digər 8 ən böyük zirvədə Himayal dağlarında yerləşir. Kangchenjunga - (8586 m.), Lhotse (8516 m), Makalu (8463 m), Cho Oyu (8201 m), Dhaulagiri (8167 m), Manaslu (8163 m) Nanga Parbat (8126 m).

Himalay dağları alpizm baxımından ən populyar dağ əraziləridir. Everestə dırmaşmaq hər bir alpinistin arzusudur. İndiyədək 5000-dən çox alpinist zirvəyə qalxıb, 200-dən çox alpinist dırmaşarkən həyatını itiribdir. Çin və Nepal hökuməti bu turizm növündəm çoxlu kommersiya gəliri əldə edir. Yerli insanlar Sherpas və digər təcrübəli bələdçilər və xidmətləri ilə çoxlu gəlir əldə edir. Himalay kimi  yüksəkliklərə qalxmaq istəyənləri  Sherpa müşayiət etdiyi üçün bu yüksəklik daşıyıcıları bütün dünyada 'Sherpa' adlanır. Sherpa əslində Nepalın dağlıq bölgəsində yaşayan bir etnik qrupun adıdır. Sherpas, çətin təbii şərtlər səbəbiylə Tibetdən təxminən 600 il əvvəl ayrılmış bir qəbilədir. 3444 metr yüksəklikdə olan Sherpas'ın ən əhəmiyyətli şəhəri Namche dünyanın hər yerindən gələn yürüşçülərin və zirvəli alpinistlərin toplaşdığı yerdir.

Avropa qitəsinin ən yüksək nöqtəsi Mont-Blanc 4807 m Alp dağlarında yerləşir. Alp dağlarının əhatə etdiyi ərazi təxminən 330000 km-dir. Dağlar Fransa, İtaliya, İsveçrə, Almaniya və Avstriya arasında bölüşdürülür. Mont-Blanc xaricindəki Alp dağlarının əsas zirvələri; Fransadakı Barre des Ecrins (4103m), İtaliya-İsveçrə sərhədi ətrafında Monte Rosa (4638m və Matterhorn (4478m), İsveçrənin Aare kütləsindəki Jungfrau (4166m), Finsteraarhorn (4275m) və Aletschhorn (4182m). (4061m), Graubünden və İtaliya arasındakı Bernina (4057m) və nəhayət Avstriyadakı Ilohe Tauern'in ən yüksək nöqtəsi olan Glockner (3798m).

1980-ci ildən sonra alpinistliyin çox populyar olmağa başladı. Avropa və Amerikada milyonlarla insan dağlarda gəzməyə başladılar. Alpinizm materiallarında texnoloji tərəqqi və dağlara çıxışı asanlaşdırmaq bu yayılmanın əsas amilləri idi. Mont Blanc'ın (Monbulan) çıxış yolundakı yolda növbə meydana gətirən komandaları görmək mümkündür. Himalay dağlarında isə əvvəlvədən rezarvasiya ilə dağlara qalxa bilərsiniz.

Qış turizmi (Xizək mərkəzləri)

Qış turizmi qar yağıntısına bağlı olaraq dağların qar alabilən yüksək qurşağlnda idmanın (kar xizəyi) üstünlük qazandığı bir turizm növüdür. Standart bir idman növü kimi başlayan qış turizmi sonradan daxilində qonaqlama, əyləncə, yemə-içmə kimi xidmətləri özündə əks etdirmişdir. Qış turizmi iqlimə bağlı olduğundan yay turizminin əksidir.

Qış turizmi sahələrinin seçilməsi

Qış turizm bölgələrində idman fəaliyyəti üçün xizək yamaclarının və mexaniki qurğuların qurulduğu ərazi xizək sahəsi adlanır. Qonaqlama, xidmət və  əyləncə obyektlərinin qurulduğu ərazi isə yaşayış sahəsi adlanır. Qış turizm bölgələrinin yerləşmə seçiminə təsir edən əsas coğrafi amillər iqlim və səth formasıdır.

Aşağı istilik qar yağıntısı və küləklər qış turizminə təsir edən başlıca iqlim elementləridir. Xizək ərazisi olaraq ilk öncə  lazımı ölçüdə qar yağıntısını ala bilən, qar qalınlığı ortalama 1 m və qarın yerdə qalma müddəti 120 günü keçən yerlər seçilməlidir.Qış turizmində qar qalınlığı və yerdə qalma müddəti qədər qar keyfiyyəti də önəmlidir. Nəm (sulu qar) qar keyfiyyət cəhətdən xizəkçilik üçün uyğun deyil, həfif, quru,ağ,yüngül dərin toz  qarlar isə əksinə xizəkçilik üçün yararlıdır. Toz qarın formalaşması üçün havanın çox soyuq olması lazımdır. Soyuq hava kütlələrindəki az su buxarının yoğunlaşmasıyla 1 mm dən kiçik iynələr şəklində yerdə dağınıq bir örtü şəklində incə və parlaq qar örtüsü görülür. Tez ərimədiyi və üstünə düştüyü cisimləri islatmadığı üçün bu qara toz qar və ya quru qar (kristal qar) adı verilmişdir. Yüksəldikcə havadakı su buxarı azaldığından,xizəkçilər toz qar tapa bilmək üçün helikopterlə yüksəklərə çıxaraq yüksən sahə xizəkçiliyi (dağ xizəkçiliyi və yaxud heli-skiing) etməkdədirlər.

Xizık sahələrinin külək şəraiti də vacibdir. Xüsusilə xizək sahələri cənub-qərb küləklərinə açıqdırsa, bu küləklər qarı yumşaldır və keyfiyyətini pisləşdirir. Buna görə cənub küləkləri ilə bağlanan şimal yamacları xizək sahəsi kimi daha uyğundur. Qar yağıntısı zamanı əsən küləklərin qarı süpürməsi nəticəsində yaranan qar topası  növü də xizək çəkməyin qarşısını alır. Digər bir mənfi təsir sıx və qalın sis meydana gəlməsidir. Bu vəziyyət xizəkçilərin istiqamətini itirməsinə səbəb olur.

Qış turizm bölgələri üçün, ilk növbədə, qar yağıntısı  ala biləcək hündürlük qurşaqları  tələb olunur. Beynəlxalq standartlara görə, sağlam insanların narahat olmadıqları və qarının uzun olduğu 1600 - 2000 m arasındakı hündürlük zonaları bu sahə üçün  məqbul sayılır.

Xizək tədrisi, sərbəst  xizək sürmə və xizək sahələrində yarışlar üçün müxtəlif yamac, uzunluq və genişlik tələb olunur. Bu baxımdan, ən uyğun yamaclarda dağların orta yüksəkliyində şimala baxan fasiləsiz ərazilər  göstərilməlidir. Şimal yamaclarında daha az günəş şüası qəbul edildiyi üçün qarın yerdə qalma  vaxtı daha uzun olur. Dar və konveks profil yamacları xizəkçilik  üçün  uyğun deyil. Geniş və konkav profil yamacları qar xizəkləri üçün uyğun sahələr sayılır.

Xizək idman növü dünyada şimal disiplini və alp disiplini olmaq üzərə iki alt başlıqda toplanır. Bu disiplinlərin özəllikəri  xizək sahələrinin yer seçimini bəlirləyir.Şimal disiplinin ən çox yayıldığı qolu olan xizək qaçış (cross-country) üçün düz və az əyimli sahələr lazım olarkən, alp disiplinində yüksək seviyyələrdən alçaq səviyyələrə xizəklə düşüldüyündən fərqli əyimlərdə yamaclar lazım olur. Xizəkçilik idman növündə ən yayğını olan alp disiplini olduğundan qış turizm sahələrinin seçimi də bu disiplin qaydalarına görə edilməkdədir.

Xizək pistdi olaraq istifadə ediləcək yamacların əyimi öyrətim, sürüşmə və yarışmalar üçün fərqlidir. Öyrətim məqsədli xizək pistləri üçün 15% əyim kifayət olarkən, sərbəst sürüşmə pistlərin əyimi 50% ola bilməktədir. Yarışlar üçün 60-70% əyimə sahib yamaclar lazımdır (extrim xizəkçilik).

Pistlər 4 növə bölünür.

1. Asan pist (öyrətmə məqsədli) - ərazi yaşıl rəngdə göstərilir

2. Orta pist (sərbəst sürüşmə) - ərazi mavi rəngdə göstərilir

3.Yaxşı pist - ərazi qırmızı rəngdə göstərilir

4. Çətin pist - ərazi qara rəngdə göstərilir

Dik yerlərdən başlayan çətin bir pist aşağıya doğru əyim azaldıqca yaxşı və orta pist vəziyyətinə gələbilər. Xizək pistlərinin əyimi və uzunluğu ilə bərabər yanında genişliyi də önəmlidir. Xizək pistlərində genişlik (alp disiplinində) 1/10 ölçüsündə  olmalıdır (misal: 1000 m uzunluq, 100 m genişlik). Bu səbəblə xizək pisti olaraq istifadə ediləcək yamacların uzunluqla paralel genişlik olunmalıdır.Xizək qaçış (ski safari) üçün 15 km-ya qədər düz və az əyilimli sahələr seçilməlidir, bu sahələr iz açma aparatı ilə suni olaraq da açıla bilər.

Qış turizm sahələrində pistlər və mexanik təsislərin yer alması qədər xizəkçilik ərzilərində qonaqlama, xidmət, əyləncə və içki-qida təsislırinin olmasıda önəmlidir. Xizək sahələri və təsis sahələri bir birindən ayrı yerlərdə günlük gəliş-gediş məsafəsi içində olmalıdır. Lakin ideal olaraq bir bitişik yer olmalarıda uyğundur. Xizək sahələri üçün şimal yamaclar seçilərkən təsis sahələri üçün cənuba baxan yamacda uyğundur və bu tırz  çox günəş alan qonaqlama təsislərinin isidilməsi daha ekonomikdir. Xizək sahələri üçün əyim axtarıarkən, təsis sahələri üçün isə kifayət qədər düz genişlikdə sahələr lazımdır. Bunun üçün bir plato tipli yerlər daha uyğundur.

Qış turizm sahələrinin yer seçimində çığ və zəlzələ xətalarından uzaqda qalınan yerlər daha uyğundur və kifayət qədər su qaynaqları sahib olmalı, ana yollara yaxın olunmasına diqqət edilməlidir.

Dağlıq ərazilərdə kənd turizmi

Dağlıq ərazilərdə kənd turizmi  dağlardakı yaylalarda yerləşən  kənd yaşayış məntəqələrini əhatə edir. Dağlarda kənd turizmi üçün ən uyğun yüksəklik zonası insan sağlamlığı baxımından uyğun temperatur və təzyiq şəraiti ilə 800 - 2000 m arasında yerləşir. Kənd səviyyəsində turizm üçün yaşayış yerləri də bu səviyyələrdə qurulur. 2000 m-dən yuxarı düzənliklər insan sağlamlığı üçün yalnız istirahət fəaliyyəti zamanı gündəlik istifadə üçün uygundur.

Dağ əraziləri, bitki örtüyü, canlı təbiət mənbələri, göl, şəlalə, kanyon və s. yerli memarlıq üslubunun qorunub saxlanıldığı təbii mənzərələri ilə üstün mənzərə dəyərlərinə sahib ənənəvi kənd yaşayış mühiti ilə ekoturizm xüsusiyyətlərinə malikdir. Sürətli nəqliyyat, sabit proqramlar və qısa müddət ərzində passiv şəkildə həyata keçirilən və kənd ərazilərinin sahillərində cəmlənən kütləvi turizmdən fərqli olaraq kənd turizmi, kiçik bir qrup şəxslər, ailələr və dostlar üçün daha qısa müddətdə, sabit olmayan proqramlar ilə uyğundur. Qonaqlama obyektləri yerli bina tərzinə uyğun olaraq iki  mərtəbəli olmalıdır, dağlıq evlər və düşərgələr başqa bir qonaqlama  növünü təşkil edir. Dağlıq ərazilərdə kənd turizmi yer, iqlim və istirahət fəaliyyəti baxımından sahil turizminə əksdir. Dəniz səviyyəsindən asılı olan sahil turizmi əsas istirahət fəaliyyəti günəş çalarları olan temperatur dəyərlərini axtararkən, dəniz səviyyəsindən yüksək olan kənd turizminin əsas istirahət fəaliyyəti mülayim iqlim tələb edir. Dağlar ətrafa hörmət edən, sakit mühitləri sevən təbiət sevən turistləri cəlb edir. Turistlər trekking, at minmə, qolf, xizək sürmək kimi istirahət tədbirləri görə bilərlər.

Azərbaycan da öz növbəsində kənd turizmi üçün çox əlverişlidir. Əsas kənd turizmi ilə fərqlənə biləcək kəndlər Qafqaz və Talış dağlarının hündürlüklərində yerləşən kəndlərdir. Bu kəndlərdən ən məhşuru isə əlbətdə ki, Xınalıq kəndidir.

Dağlarda mənzərə  terrasları

Dağlara dırmaşmaq alpinizm kimi çox çətin bir idman növünü tələb edir. Ancaq insanlar dağ mənzərələrinə o qədər maraq göstərirlər ki, hər kəsin bu mənzərələri görmələri üçün dağlıq ərazilərdə bəzən görüntü terrasları qurulur. Bunlardan biri Fransız Alp dağlarında Mont Blancda 3840 metr yüksəklikdə qurulan Aiguille du Midi-dir, Mənası isə "Boşluğa bir addım" deməkdir. Burada ziyarətçilər Avropanın ən böyük dağı olan Mont Blancı dünyanın ən yüksək şüşə döşəməsindən seyr etmək imkanı əldə edirlər. Malayziyadakı Langkawi Göy Körpüsü  125 metrlik körpü ilə dəniz səviyyəsindən 700 metr yüksəklikdədir. Gunung Mat Chinchang Dağı’nın zirvəsindən Pulau Langkawi dağına qədər uzanan bir mənzərəyə sahibdir. Çin-də 1432 metr yüksəklikdəki Zhangjiajie Tianmen Dağı’nın ətəyinə qurulmuş bir aynadan yol və buraya telefriklə gəlinir. Almaniyda Alpspix dağında yerləşən təxminən 100  metr yüksəklikdəki kiçik körpü (Alpspix mənzərə terrası) vadinin mükəmməl mənzərəsini təklif etməkdədir. Çində 2000 metr hündürlükdə Hua Shan dağına gedən Cənnət pilləkənləri dağa çıxan pilləkənlərdən təşkil olunmuşdur. Avstriya Alplarındakı Dachstein Glacier xizək mərkəzində Dachstein pilləkanı dünyadakı ən yüksək pilləkənlərdən birinə ev sahibliyi edir.